Od jakich książek warto rozpocząć przygodę z twórczością Janusza A. Zajdla?

Janusz Zajdel - które książki warto przeczytać?

Jakiś czas temu, w końcu zacząłem wgryzać się w świat literatury Stanisława Lema. W ubiegłym tygodniu na łamach Antyweb mogliście nawet znaleźć analogiczny artykuł (Od jakich książek warto rozpocząć przygodę z twórczością Stanisława Lema?). Nagła fascynacja polskim mistrzem science fiction uruchomiła kompulsywną ciekawość, która szybko przerodziła się w dalsze poszukiwania innych legendarnych twórców tego gatunku. W końcu lista "do przeczytania" na Goodreads nie ma żadnych ograniczeń 😅. W ten sposób szybko dotarłem do prozy Janusza A. Zajdla, kolejnego rodzimego autora science fiction, który swoimi pomysłami bez wątpienia wyprzedzał epokę, w której tworzył. I właśnie jego twórczość chciałbym Wam dzisiaj przybliżyć.

Dorobek literacki Zajdla pozostawił trwały ślad w polskiej literaturze sci-fi, inspirując kolejne pokolenia pisarzy i czytelników. Był prekursorem fantastyki socjologicznej w naszym kraju, a także specjalistą w zakresie fizyki jądrowej. Mimo że nie odniósł tak spektakularnego sukcesu, jak Stanisław Lem, jego książki tłumaczono m.in. na białoruski, bułgarski, czeski, fiński, rosyjski i niemiecki. Janusz Zajdel był również działaczem międzynarodowego fandomu science-fiction. Potrafił przekuć swoje refleksje nad ludzką naturą i technologią w fascynujące opowieści pełne dopracowanych szczegółów technicznych. To, co wyróżniało jego literaturę, to przede wszystkim wnikliwa analiza kontrolowanych, ograniczonych lub totalitarnych społeczeństw, które wymyślał.

Nagroda im. Janusza A. Zajdla

Zanim przejdziemy do książek Zajdla, warto jeszcze dodać, że to właśnie jego imię nosi Nagroda Fandomu Polskiego. To wyróżnienie literackie przyznawane autorom, związanym z fantastyką. Pierwszym laureatem nagrody był właśnie Zajdel. Otrzymał ją za powieść "Paradyzja". Nagroda przyznawana jest od 1984 roku. To wyraz uznania dla autorów, którzy rozwijając polską literaturę, specjalizującą się w tworzeniu opowieści z pogranicza nauki, technologii i fantastyki. Jej laureatami byli również m.in. Andrzej Sapkowski, Jacek Dukaj, Maja Lidia Kossakowska oraz Radek Rak.

Poniżej znajdziecie książki Janusza A. Zajdla, które już czekają na mojej "kupce wstydu" i mam nadzieję, że uda mi się je przeczytać w najbliższych miesiącach. Koniecznie dajcie znać, jeśli twórczość autora nie jest Wam obca i Waszym zdaniem inne dzieła autora warto przeczytać w pierwszej kolejności!

Czytaj dalej poniżej

Kosmos a sprawa polska cz. 3 - gdzie zmierzamy i jakie mamy szanse Krzysztof Kurdyła

Gdzie jest nowy Lem, który przewidzi nam przyszłość? Popkultura wie więcej niż naukowcy Weronika Makuch

"Limes Inferior" (1982)

"Limes Inferior" to jedno z najważniejszych i najbardziej wpływowych dzieł w dorobku Janusza Zajdla. Powieść przenosi czytelników do fikcyjnego świata Argolandu, gdzie panuje nietypowy ustrój technokratyczny. To miejsce, w którym społeczeństwo jest podzielone na siedem klas społecznych, oznaczonych cyframi od zera do sześciu, zależnie od wyniku testów na inteligencję. Wszystko opiera się na trzech rodzajach punktów: czerwonych, żółtych i zielonych, które determinują dostęp do towarów i usług. Punkty te są przechowywane na tajemniczym "Kluczu," który łączy funkcje dowodu osobistego, karty kredytowej, zegarka i wielu innych dokumentów (brzmi znajomo, co? – przypomnę tylko, że powieść wydano w 1982 roku 😅). W Argolandzie wykształciły się nielegalne profesje, takie jak "lifterzy" i "downerzy," którzy pomagają ludziom przenosić się między klasami społecznymi poprzez manipulację wynikami testów na inteligencję. Główny bohater, Adi Cherryson, znany jako Sneer, jest lifterem, który oficjalnie jest w czwartej klasie społecznej, ale w rzeczywistości ma umiejętności, by być zerowcem, co jest najwyższą klasą społeczną w Argolandzie. Książka rozpoczyna się od momentu, gdy Sneer traci swój "Klucz" i wplątuje się w tajemniczą intrygę. W miarę jak fabuła rozwija się, odkrywamy coraz więcej sekretów i ukrytych klas społecznych, które rządzą Argolandem.

"Limes Inferior" jest nie tylko fascynującą opowieścią o społeczeństwie podzielonym na klasy, ale także głęboką analizą ludzkiej natury, manipulacji społeczeństwem i kształtowania tożsamości. Arcydzieło Zajdla cieszy się uznaniem krytyków i czytelników, a wielu uważa je za jego najlepszą powieść. Stanisław Lem i inni znani autorzy również docenili wartość tej książki, co dodatkowo podkreśla jej wyjątkowe miejsce w literaturze science fiction.

"Paradyzja" (1984)

"Paradyzja" przenosi czytelników w świat totalitarnej antyutopii. To utrzymana w konwencji science fiction opowieść o ziemskim dziennikarzu, Rinahu Devi, który przybywa na tajemniczą Paradyzję, by napisać reportaż. Jednak jego podróż staje się okazją do odkrycia mrocznych tajemnic tego miejsca. Szybko okazuje się, że planeta to nie taka idylliczna oaza, jaką przedstawiają władze. Paradyzja jest totalitarnym reżimem, gdzie mieszkańcy są stale inwigilowani, a życie społeczne jest ściśle kontrolowane. Okazuje się, że planeta Tartar (której satelitą jest Paradyzja) to jedynie pozorna historia stworzona, by utrzymać mieszkańców w stanie strachu i manipulacji. Za fasadą rajskiego życia kryje się brutalna rzeczywistość, gdzie garstka przywódców kontroluje miliony pracowników promieniotwórczych kopalni.

"Paradyzja" to opowieść o walce jednostki z totalitarnym reżimem, o manipulacji i kontroli, która jest aktualna nie tylko w kontekście literatury science fiction, ale także jako przestroga dla nas samych. Powieść ta została doceniona przez krytyków i czytelników za swoją głębię socjologiczną oraz odniesienia do rzeczywistych wydarzeń, co sprawia, że jest kolejnym z ważnych dzieł w dorobku Janusza A. Zajdla.

"Cylinder van Troffa" (1967)

Akcja powieści rozpoczyna się, gdy grupa kosmonautów wraca na Ziemię z wyprawy kosmicznej, która trwała ponad 100 lat. Po lądowaniu okazuje się, że świat, który zastają, jest znacząco odmienny od tego, który opuścili. W kraju panuje totalitaryzm, a populacja jest rygorystycznie kontrolowana, aby zaradzić problemowi przeludnienia. Rodzenie dzieci jest regulowane, a osoby w wieku 60 lat są poddawane eutanazji, zwanej "emeryturą". Główny bohater powieści postanawia uciec z tego totalitarnego reżimu i odnaleźć ukochaną, która miała czekać na niego w tytułowym cylindrze van Troffa. To niezwykłe urządzenie zakrzywia czasoprzestrzeń i wywołuje dylatację czasu w swoim wnętrzu, dzięki czemu jeden rok na zewnątrz trwa zaledwie pięć sekund w cylindrze. Bohater stopniowo odkrywa zupełnie zmieniony świat. Roślinność znikła, a znane mu wcześniej miasto zostało zdominowane przez ogromny system ogniw słonecznych. Mieszkańcy miasta są zautomatyzowani i prowadzą beztroskie życie, ponieważ roboty dostarczają im wszystko, czego potrzebują. Społeczeństwo jest jednak skorumpowane i zdegenerowane.

Książka konfrontuje czytelnika z pytaniami dotyczącymi kontroli populacji, manipulacji genetycznej, i następstw inżynierii społecznej. "Cylinder van Troffa" eksploruje też paradoks bliźniąt i pojęcie czasoprzestrzeni, co sprawia, że jest to nie tylko opowieść socjologiczna, ale także spore wyzwanie intelektualne. Opowieść prowokuje do myślenia i pozostawia czytelnika z rozważaniami nad przyszłością społeczeństwa.

"Cała prawda o planecie Ksi" (1983)

Fabuła powieści rozpoczyna się, gdy Ziemianie wysyłają Konwój Ekspedycyjny na odległą planetę Ksi w innym układzie słonecznym. Celem ekspedycji jest założenie pierwszej ziemskiej kolonii poza Układem Słonecznym. Jednakże tuż przed lądowaniem dochodzi do rebelii, w wyniku której terroryści przejmują kontrolę nad wyprawą. W efekcie wszystkie kontakty z Ziemią zostają zerwane. Po przybyciu na planetę, załoga ekspedycji zostaje zmuszona do pracy przy budowie tajnego bunkra dla przywódców rebelii, a ci, którzy nie chcą współpracować, są poddawani represjom. Ostatecznie załoga zostaje zesłana na oddalony obszar planety. Główny bohater, członek załogi ekspedycji, postanawia zdobyć zaufanie terrorystów. Jego plan nie idzie jednak zgodnie z zamierzeniami. W trakcie samotnej, pięćdziesięcioletniej podróży doznaje różnych zmian osobowości i majaków, podczas których pisze swój dziennik. Wydarzenia na Ksi przybierają nowy obrót, gdy ekspedycja ratunkowa pod kierownictwem doświadczonego kosmonauty Slotha zostaje wysłana na planetę. Ratownicy spotykają starzejącego się kosmonautę, który jest jedynym ocalałym członkiem załogi. Z jego dziennika dowiadują się, co się wydarzyło na Ksi. Podczas badań udaje im się odkryć zacofane i hierarchiczne społeczeństwo, które rządzi potomkowie terrorystów. Cała ich wiedza opiera się na Księdze, która jest jedynym dokumentem, jaki wolno czytać ludziom. Księga ta propaguje nienawiść do Ziemi, a jej zasady sprawiają, że nawet starzy osadnicy zapominają prawdę o wydarzeniach na planecie.

"Ciągła prawda o planecie Ksi" to nie tylko historia podróży kosmicznej, ale także głęboko osadzona w realiach społecznych opowieść o manipulacji władzy, terroryzmie i konsekwencjach długotrwałej izolacji od świata. Janusz Zajdel, poprzez ten utwór, kontynuował swoje eksploracje tematów społecznych w kontekście science fiction. Kolejna część powieści, zatytułowana "Drugie spojrzenie na planetę Ksi", miała zostać napisana przez Janusza Zajdla, ale ostatecznie autor zrezygnował z tego pomysłu. W 2011 roku ogłoszono konkurs na dokończenie książki, a zwycięzcą został dr Marcin Kowalczyk, który opisał dalsze losy planety Ksi.

"Wyjście z cienia" (1983)

"Wyjście z cienia" to powieść jest znana z aluzji do komunistycznych reżimów totalitarnych, uważana za totalitarną antyutopię. Fabuła książki skupia się na bohaterze o imieniu Tim, młodym chłopaku, który stopniowo poznaje otaczającą go rzeczywistość. Akcja rozgrywa się w świecie, w którym Ziemia jest okupowana przez kosmitów, zwanych Proksami. Oficjalnie przybyli oni tutaj jako obrońcy planety przed innym kosmicznym zagrożeniem, tzw. Elgomajami. W rzeczywistości ich prawdziwe intencje nie są jednak przyjazne. Proksowie wprowadzają na Ziemi system kontrolujący i dystrybuujący ludność, dzieląc ją na tzw. kwadraty, wyznaczone według siatki geograficznej. W każdym z tych kwadratów znajdują się mieszkańcy różnych państw, a kosmici dążą do zlikwidowania różnic kulturowych i cywilizacyjnych, wprowadzając jednolity język i system zarządzania. Jednakże głównym celem tego podziału jest utrudnienie komunikacji pomiędzy ludźmi oraz kontrola nad nimi. Proksowie wprowadzają wiele ograniczeń, takich jak zakaz przekraczania granic kwadratów, co jest surowo karane. Wykorzystują również tabu, które wprowadza cenzurę w niektórych obszarach życia, takich jak spożywanie jaj czy granie w rugby, ponieważ te czynności przypominają kosmiczne skafandry Proksów i statki kosmiczne. Jednym z bardziej zaskakujących efektów tej okupacji jest np. wykreślenie mrówek z podręczników. Propaganda utrzymuje, że mrówki nie istnieją, a Proksowie rozpryskują środki owadobójcze nad lasami, aby je eliminować. W miarę rozwoju akcji, Tim i inni bohaterowie zaczynają podejrzewać, że Proksowie są uzależnieni od stałego źródła światła i nie przewidzieli zaćmienia Słońca, które zabije wiele z nich. To prowadzi do odkrycia przez ludzi, że zostali oszukani przez kosmitów i stali się ofiarami tej okupacji.

"Wyjście z cienia" jest powieścią, która eksploruje tematy totalitaryzmu, manipulacji społecznej i oporu przeciwko obcym okupantom. Jest to także aluzja do czasów komunistycznego reżimu w Polsce, co czyni tę powieść jednym z ważnych dzieł literatury science fiction o wymiarze społecznym i politycznym.

zdjęcie: Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej