Czym się różnią prawo cytatu, dozwolony użytek oraz domena publiczna?

Liczba znaków w pracy gwałtownie rośnie (podobnie jak walory merytoryczne), do tego krótki komentarz wskazujący, czy zgadzamy się z cytowanym autorem czy nie i – cyk - nowe dzieło gotowe. Czy na pewno? Jeśli chcesz wiedzieć jakie są najważniejsze wyjątki pozwalające na korzystanie z cudzych utworów bez licencji i czym się od siebie różnią, to tekst dla Ciebie!

Autorem tekstu jest Arkadiusz Szczudło, adwokat, wspólnik w kancelarii Creativa Legal.

Prawo cytatu

Prawo cytatu to prawdopodobnie najczęściej stosowany wytrych do korzystania z cudzych utworów. Jego rola jest na tyle istotna, że posiada nawet własną regulację w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Czytaj dalej poniżej

Pieniądze jednak nie śmierdzą. Reklamy Leroy Merlin znów można zobaczyć w telewizji Mirosław Mazanec

Jak legalnie wejść w WEB3? Prawnik radzi Grzegorz Marczak

Zgodnie z art. 29 ww. ustawy wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.

Pierwsza najważniejsza sprawa: żeby cytat był dopuszczalny, powinien znaleźć się w utworze, a zatem stanowić element dobra niematerialnego, które ma twórczy i indywidualny charakter. Zatem jednostronnicowy cytat z dopiskiem „autor podziela pogląd prof. XYZ” to jednak trochę za mało. Przytaczany cudzy utwór musi pozostawać z tworzonym przez Ciebie utworem w takiej proporcji, aby nie budziło wątpliwości, że powstaje nowe dzieło.

Po drugie: cytat musi zostać wyraźnie oznaczony w utworze. Konieczne jest wskazanie twórcy cytowanego utworu oraz źródła cytatu.

Po trzecie: cytować można już rozpowszechnione dzieła. Jeśli zatem podprowadzisz komuś z szuflady pamiętnik, to publikowanie ckliwych fragmentów TikToku opatrzonych Twoim (nawet analitycznym i błyskotliwym) komentarzem nie będzie stanowiło dopuszczalnego cytatu.

Co natomiast warto pamiętać - autor rozpowszechnionego dzieła nie może zabronić jego cytowania, nawet jeśli się go bardzo wstydzi.

Po czwarte: cel cytatu. Cytat jest dopuszczalny wtedy, gdy posługujesz się nim w celach wskazanych w Prawie autorskim.

Gdzie kończy się cytat, a zaczyna plagiat? Każdy cytat, prócz spełnienia ww. warunków musi przejść dodatkowy test.

Prawo cytatu nie może bowiem naruszać:

1. normalnego korzystania z utworu, czyli takiego, które w przeciętnych warunkach przynosi autorowi określony dochód;
2. nie może godzić w słuszne interesy twórcy, tj. nie może przynosić twórcy nieuzasadnionego uszczerbku dla jego słusznych, majątkowych i niemajątkowych interesów – z czym można mieć do czynienia, gdy np. utwór cytujący danego twórcę zarobiłby dzięki temu cytatowi znacznie więcej niż podmiot posiadający autorskie prawa majątkowe do tego cytowanego dzieła.

Dozwolony użytek

Inną instytucją prawną umożliwiającą korzystanie z cudzych utworów bez uzyskania licencji jest dozwolony użytek.

Prawo autorskie wyróżnia dwa zasadnicze rodzaje dozwolonego użytku:

1. dozwolony użytek osobisty oraz
2. dozwolony użytek publiczny.

Dozwolony użytek osobisty umożliwia osobom fizycznym, korzystanie z rozpowszechnionych utworów na własne potrzeby. Rozciąga się on także na osoby pozostające z nimi w relacjach rodzinnych i towarzyskich. Objęte dozwolonym użytkiem będzie zatem np. skopiowanie prezentacji ze szkolenia i udostępnienie koledze, który był na nim razem z Tobą. Co ciekawe, w prawniczej literaturze można spotkać się z tezą, że takimi relacjami towarzyskimi są także relacje powstałe wyłącznie przez internet (ale tu od razu zła wiadomość, rozpowszechnienia utworów w ramach sieci P2P to już nie jest dozwolony użytek).

Natomiast dozwolony użytek publiczny to możliwość korzystania z dzieła bez zgody uprawnionego podmiotu ze względu na ważny interes publiczny oraz względy kulturalno-oświatowe. W jego ramach mieszczą się zatem np. uprawnienia do przedrukowywania newsów, uprawnienia bibliotek do zwielokrotniania utworów czy wykorzystanie utworów w celach naukowych lub dydaktycznych. Wszystkie te przypadki są ściśle limitowane przepisami Prawa autorskiego.

Domena publiczna

Domena publiczna nie została zdefiniowana w Prawie autorskim. Utworami w domenie publicznej są natomiast wszelkiego rodzaju utwory, do których majątkowe prawa autorskie wygasły (w Polsce jest to co do zasady 70 lat od śmierci autora) albo do których prawa te nigdy nie powstały. W internetach takie utwory najczęściej są oznaczone symbolem w postaci przekreślonego © lub „CC” (creative common).

Utwory w domenie publicznej można wykorzystywać „do woli”, przy czym należy oznaczyć autora i tytuł utworu.

Ciekawostka: dostępne są nawet kalkulatory do obliczania, czy dany utwór już może znajdować się w domenie publicznej (przykład znajdziesz tutaj: https://domena.koed.org.pl).

Różnice pomiędzy prawem cytatu, dozwolonym użytkiem a domeną publiczną – czyli co do czego?

Po krótkim przedstawieniu każdej z instytucji różnice pomiędzy nimi można dostrzec gołym okiem.

Jeśli tworzysz własny utwór (rozumiany bardzo szeroko – to będzie zarówno praca doktorska, jak i bluza z nadrukami ze znanych zdjęć) i w jego ramach chcesz się posłużyć cudzym utworem – pamiętaj, że to ma być jedynie element, ułamek Twojego dzieła. Wyjątek stanowią zdjęcia czy utwory plastyczne, które możesz wykorzystać w całości – ale nadal na pierwszy plan powinien wysuwać się Twój wkład twórczy i intelektualny. Cytując zawsze musisz wskazać autora, tytuł i źródło danego utworu.

Dozwolony użytek osobisty to po prostu forma korzystania z dostępnych utworów na własne potrzeby. Przepisy umożliwiają zrobienie screena prezentacji, pożyczenie książki czy zaśpiewanie piosenki na karaoke ze znajomymi (choć nie każdy powinien to robić). Nie musisz w tym zakresie spełnić żadnych dodatkowych formalnych obowiązków.

Korzystanie z utworów z domeny publicznej to dobra forma pozyskiwania np. grafik do postów na blogu (albo robienia memów) czy prezentacji biznesowych. Warunek jest jeden: należy wskazać autora, tytuł utworu i źródło (tam, gdzie się da).

Podsumowanie

Zasadą jest, że twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i określenia sposobu, w jaki może być on wykorzystywany. Nie zawsze jednak publikacja utworu bez zgody autora będzie stanowić naruszenie jego prawa i umożliwi mu dochodzenie roszczeń.

Prawo autorskie daje całkiem szerokie możliwości w tym zakresie. Cytat bez wątpienia może wzbogacić i uatrakcyjnić tworzony przez Ciebie inny utwór (np. piosenka z fragmentem wiersza może stać się viralem na TikToku). Bez wątpienia także już najwyższy czas na zastąpienie w prezentacjach grafik z Google’a zdjęciami ze stocka bądź znajdującymi się w domenie publicznej. Warunek zawsze jest jeden: nie ukrywaj, kto jest autorem wykorzystanego przez Ciebie utworu, a będziesz po dobrej stronie mocy.